ส่วนที่บันทึกถึงครูบาอาจารย์ของหลวงปู่มั่น “ พระปัญญาภิสาระเถร ” ก็คือ พระปัญญาพิศาลเถร ( หนู ฐิตปญฺโญ ) อดีตเจ้าอาวาสวัดปทุมวนารามรูปที่ ๕ มรณภาพเมื่อ ๕ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๗ กับ “ พระอุบาลี ” หรือ “ เจ้าคุณอุบาลี ” ก็คือ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ ( จันทร์ สิริจนฺโท ) อดีตเจ้าอาวาสวัดบรมนิวาสราชวรวิหาร มรณภาพ พ.ศ. ๒๔๗๕ จากบันทึกระบุว่าเป็น “ กรรมวาจา ” น่าจะหมายถึงเป็น พระกรรมวาจาจารย์ในเวลาอุปสมบทหลวงปู่มั่น ซึ่งน่าจะเป็นความเข้าใจคลาดเคลื่อนของคุณวันฯ ซึ่งจากบันทึกประวัติหลวงปู่มั่นฯ พระกรรมวาจาจารย์ของท่านคือ “ พระครูสีทา ชยเสโน ” อดีตเจ้าอาวาสวัดบูรพา จังหวัดอุบลราชธานี

จากข้อความนี้แสดงให้เห็นว่าภาพถ่ายนี้ถ่ายเมื่อวันที่ ๑๐ มิถุนายน ๒๔๘๓ เมื่อหลวงปู่มั่นมีอายุ ๗๐ ปี พรรษาที่ ๔๗ จากการศึกษาภาพถ่ายหลายๆ ภาพที่ได้มีการเผยแพร่กันมา ภาพนี้เป็นภาพแรกที่ได้มีการบันทึกประวัติความเป็นมาไว้อย่างชัดเจนที่สุด เพราะภาพอื่นๆ จะทราบเพียงว่าถ่ายที่ใด ในช่วงเวลาประมาณเท่าใดเท่านั้น ถึงแม้บันทึกทั้งหน้ารูปและหลังรูปนี้จะไม่ได้ระบุสถานที่ไว้ชัดเจน แต่จากลายปั๊มนูนแสดงชื่อร้านถ่ายรูป “ มีกวง นครราชสีมา “ ซึ่งคุณวันฯ ได้ว่าจ้างมาถ่ายรูปนั้น เป็นร้านถ่ายรูปที่มีชื่อของจังหวัดนครราชสีมาในสมัยนั้น ในปัจจุบันร้านนี้ก็ยังเปิดดำเนินกิจการอยู่

และเมื่อเปรียบเทียบปีที่ท่านจำพรรษาจากประวัติหลวงปู่มั่นฯ ที่ทั้งพระอาจารย์มหาบัวฯ กับฉบับของพระอาจารย์วิริยังค์ สิรินฺธโร ได้บันทึกว่า สรุปได้ว่า ในช่วงออกพรรษาปี ๒๔๘๒ เป็นปีที่หลวงปู่มั่นฯ ได้กลับจากจาริกแสวงหาโมกขธรรมในจังหวัดทางภาคเหนือตามคำนิมนต์ของศิษยานุศิษย์ทางภาคอีสาน นำโดย พระธรรมเจดีย์ ( จูม พนฺธุโล ) ท่านได้เดินทางโดยทางรถไฟจากเชียงใหม่มาพักที่กรุงเทพฯ ที่วัดบรมนิวาสราชวรหาร และเดินทางมาที่จังหวัดนครราชสีมา มาพักที่วัดป่าสาลวัน ซึ่งในขณะนั้นมี พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เป็นเจ้าอาวาส แล้วยังมีศิษยานุศิษย์ของท่านพักอยู่ด้วยกันหลายรูป เช่น พระอาจารย์อ่อน ญาณสิริ, พระอาจารย์ฝั้น อาจาโร เป็นต้น ต่อจากนั้นท่านจึงได้มาจำพรรษาที่วัดป่าโนนนิวาส จังหวัดอุดรธานี ในปี พ.ศ. ๒๔๘๓ ซึ่งคุณวันฯ เองก็พักอาศัยและเปิดกิจการส่วนตัวอยู่ในจังหวัดนครราชสีมาด้วย เมื่อเปิดปฏิทิน ๑๐๐ ปี พบว่าวันที่ ๑๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๓ ตรงกับวันจันทร์ ขึ้น ๕ ค่ำ เดือน ๗

จากข้อมูลดังกล่าวจึงอาจแสดงให้เห็นว่า รูปถ่ายนี้ถ่ายที่จังหวัดนครราชสีมา ภายในวัดป่าสาลวันเพราะในภาพองค์หลวงปู่ห่มจีวรลดไหล่ คงไม่ได้ถ่ายในร้านแน่นอน โดยคุณวันฯ ได้กราบอาราธนาท่านถ่ายรูป แล้วว่าจ้างช่างถ่ายภาพมาถ่ายองค์ท่านในช่วงเวลาที่องค์ท่านมาพำนักที่วัดป่าสาลวัน ก่อนท่านจะเดินทางไปจำพรรษาที่จังหวัดอุดรธานี

คุณวัน คมนามูล เมื่อตอนบั้นปลายชีวิต

บันทึกนี้ยังแสดงให้เห็นเห็น ถึงความศรัทธาที่มีใ์นหลวงปู่มั่นฯ ของคุณวันฯ แล้วยังกล่าวถึงคุณธรรมพิเศษ กิจวัตร และเจตนารมณ์ของหลวงปู่มั่นฯ ที่คุณวันฯ น่าจะได้รับทราบจากการที่ได้อยู่ใกล้ชิดองค์หลวงปู่ฯ ซึ่งคุณวันฯ น่าจะได้รับความเมตตาเป็นพิเศษ จะเห็นได้ว่า ด้วยเจตนาที่บริสุทธิ์ คุณวันฯ สามารถขออนุญาตหลวงปู่มั่นฯ ถ่ายรูปได้ ซึ่งเป็นที่ทราบกันดีว่าท่านไม่อนุญาตให้ใครถ่ายรูปของท่านได้ง่ายๆ ซึ่งท่านน่าจะดูเจตนาของแต่ละคนว่าต้องการรูปท่านไปทำอะไร แล้วยังกล่าวถึงศิษยานุศิษย์ของหลวงปู่มั่นฯ ที่ได้ออกไปเผยแผ่พระสัจธรรม ยังจังหวัดต่างๆ ลงท้ายคุณวันฯ ยังได้ลงอายุของตัวเองในขณะที่บันทึกไว้ เมื่ออายุ ๔๔ ปี แล้วยังบอกวันเกิดของตนเองอีกด้วย จากบันทึกไม่ได้บอกวันข้างขึ้นข้างแรมไว้ แต่บอกไว้ว่าเป็น เดือน ๑๐ ปี วอก จากการสอบถามประวัติการเกิดของคุณวันฯ จากทายาท จึงทราบว่า คุณวันเกิดวันที่ ๑๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๓๙ เมื่อเปิดปฏิทิน ๑๐๐ ปีแล้ว พบว่าวันดังกล่าวตรงกับวันขึ้น ๔ ค่ำ เดือน ๑๐ ปีวอก ข้อมูลจึงตรงกัน

และเมื่อเปรียบเทียบ ปี พ.ศ. ๒๔๓๙ จนถึง ปี พ.ศ. ๒๔๘๓ ก็ยังเป็นเวลา ๔๔ ปี อีกด้วย ตรงกับอายุที่บันทึกไว้ แสดงว่าภายหลังจากถ่ายรูปแล้ว เมื่อล้างอัดภาพเรียบร้อย คุณวันก็ได้บันทึกวันที่ถ่าย กับข้อความดังกล่าวทันที ไม่ได้เก็บไว้ร่วงเลยเวลามานานแล้วจึงบันทึก ดังนั้นความผิดพลาดในด้านความทรงจำที่อาจจะคลาดเคลื่อนด้วยระยะเวลา จึงอาจจะมีน้อย ความถูกต้องในการบันทึกข้อความที่เพิ่งจะเกิดขึ้นสดๆ ร้อนๆ จึงน่าจะเป็นไปได้สูง อีกทั้งอุปนิสัยของคุณวันฯ เองที่ทราบจากทายาท ก็พบว่าชอบบันทึกเรื่องราวต่างๆ โดยเฉพาะรูปถ่ายต่างๆ ก็จะบันทึกความเป็นมา กับวันที่ถ่ายไว้ด้วย จึงทำให้ได้ทราบถึงอายุกาลของรูปถ่ายรูปนี้ ปัจจุบันคุณวันได้เสียชีวิตแล้ว เมื่อวันที่ ๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๑๔ สิริอายุ ๗๕ ปี

ดร.นระ คมนามูล เมื่ออายุ ๑๐ ปี ถ่ายภาพกับพระภิกษุที่มาชมอัฐิธาตุ
หลวงปู่มั่นกลายเป็นพระธาตุที่บ้าน จังหวัดนครราชสีมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๖
ในรูปมีภาพถ่ายหลวงปู่มั่นฯ และพระธาตุวางให้เห็นชัดเจน

จากบันทึกของคุณวันฯ กับข้อมูลประวัติหลวงปู่มั่นฯ จึงสรุปได้ว่า ภาพถ่ายนี้ถ่ายในวันจันทร์ที่ ๑๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๓ ขึ้น ๕ ค่ำ เดือน ๗ ณ วัดป่าสาลวัน จังหวัดนครราชสีมา เป็นการเปิดบันทึกรูปถ่าย หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ที่สมบูรณ์ที่สุดที่มีอยู่ในขณะนี้ หวังว่าการค้นพบครั้งนี้ คงเป็นการจุดประกายในการศึกษาประวัติความเป็นมาของรูปถ่ายหลวงปู่มั่นรูปอื่นๆ ต่อไป และสุดท้ายนี้ขอขอบคุณ ดร.นระ คมนามูล ผู้เอื้อเฟื้อข้อมูล ภาพถ่าย สำหรับการบันทึกนี้ เพื่อเป็นการสืบทอดเจตนารมณ์ของคุณวันฯ “ ...ให้กุลบุตรและธิดาเกิดมาภายหลังจะได้รู้ได้เห็นเป็นตัวอย่างว่า พระอรหันต์ไม่ขาดจากโลก …”

บันทึกเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน ๒๕๔๙
แก้ไข ๑๔ พฤศจิกายน ๒๕๔๙
โดย ผู้ดูแลเว็บไซต์หลวงปู่มั่น ภูริทตฺตมหาเถร

ขอเชิญลง สมุดเยี่ยม

< หน้า ๑